Język kataloński powszechnie kojarzy się z Katalonią, północno-wschodnim regionem Półwyspu Iberyjskiego. To jeden z urzędowych języków Hiszpanii, o czym nie wiedzą osoby, które twierdzą, że kataloński to jeden z tamtejszych dialektów. Jednak katalońskiemu w wielu aspektach bliżej do francuskiego, a dokładniej oksytańskiego (prowansalskiego), czyli dialektu, którego używa się na południu Francji.
Od hiszpańskiego i francuskiego różni się głównie wymową dyftongów, niektórych samogłosek i spółgłosek, a także niektórymi regułami gramatycznymi.
Język ten jest także nierozerwalnie związany z katalońskim ruchem narodowym działającym na rzecz niepodległości regionu. W związku z tym zwiększa się także rola, jaką odgrywa w pielęgnowaniu katalońskiej tożsamości.
Krótka historia katalońskiego
Kataloński należy do języków romańskich i wykształcił się z potocznej łaciny używanej w Pirenejach. Jest spadkobiercą języka, jakim posługiwali się rzymscy kolonizatorzy katalońskiego regionu Tarragona.
W średniowieczu Katalonia była niezależną prowincją należącą do Królestwa Aragonii, powstałego w 1035 roku. Pierwszy zachowany tekst zapisany po katalońsku datuje się na XII wiek.
Gdy w XV wieku małżeństwo Ferdynanda Aragońskiego z Izabelą Kastylijską scaliło podległe im prowincje, język kastylijski stał się de facto językiem oficjalnym. Natomiast katalońskim, jako językiem wernakularnym, nadal posługiwał się lud.
Katalonia straciła status autonomiczny dopiero w 1714 roku, gdy wojska francusko-hiszpańskie podbiły Barcelonę. Wówczas formalnie ograniczono używanie katalońskiego. Krucjata przeciwko temu językowi trwała także we Francji. Już w 1659 roku Ludwik XIV zakazał posługiwania się nim w Katalonii Francuskiej. Z kolei I Republika Francuska zawiązana po wielkiej rewolucji zabraniała używania katalońskiego w szkołach i na uniwersytetach.
Restrykcje te doprowadziły ostatecznie do powstania ruchu narodowego Renaixença, który rozwinął się w XIX wieku. Wówczas kataloński chwilowo odrodził się jako język sztuki, którego chętnie używali artyści, pisarze i poeci. Ruch ten przywrócił nawet średniowieczną tradycję Jocs Florals, katalońskich igrzysk kwietnych, w których poeci rywalizowali o to, kto stworzy najpiękniejszy wiersz romantyczny bądź patriotyczny po katalońsku.
Po nastaniu faszystowskiego reżimu Franco ponownie próbowano ograniczyć używanie katalońskiego kosztem języka hiszpańskiego, który miał zjednoczyć naród. Dopiero po śmierci generała i przywróceniu demokracji w 1978 roku zaczęto promować i szerzyć kataloński. Stał się on także głównym językiem w katalońskich szkołach. W 1983 roku parlament Katalonii ustanowił go oficjalnym językiem regionu.
Przyszłość języka katalońskiego
Chociaż w ostatnich dziesięcioleciach podjęto zdecydowane kroki w celu popularyzacji katalońskiego, hiszpański pozostaje w Katalonii lingua franca. Częściowo z uwagi na wielowiekową obecność w regionie, lecz także ze względu na coraz większą diasporę hiszpańskojęzycznych imigrantów z Ameryki Łacińskiej w Katalonii. Jednak biorąc pod uwagę intensywne nauczanie hiszpańskiego i katalońskiego praktykowane w tamtejszych szkołach od wczesnych lat 80., właściwie każdy przedstawiciel pokolenia czterdziestolatków płynnie posługuje się dwoma językami.
Na ruch walczący o przywrócenie katalońskiej tożsamości całemu regionowi składa się wiele czynników, a język niewątpliwie odgrywa w nim kluczową rolę. Do tego stopnia, że niektórzy hiszpańscy nacjonaliści twierdzą, że edukacja w języku katalońskim promuje zapędy separatystyczne. W 2015 roku Sąd Najwyższy Hiszpanii zdecydował, że co najmniej 25% lekcji w katalońskich szkołach ma być prowadzonych w języku hiszpańskim.
Decyzja Sądu jeszcze bardziej powiązała kwestię tożsamości katalońskiej z językiem. W rezultacie więź ta jest o wiele mocniejsze niż w przypadku tożsamości Basków czy innych grup etnicznych w Hiszpanii. O ile nacjonalizm baskijski wiąże się przede wszystkim z pojęciem odrębnej tożsamości etnicznej, to w nacjonalizmie katalońskim język pełni nadrzędną funkcję.
Referendum niepodległościowe z 2017 roku, które zostało uznane przez rząd centralny za niezgodne z prawem, doprowadziło Hiszpanię na skraj największego kryzysu w polityce wewnętrznej od czasów schyłku rządów Franco. Wiece i protesty niepodległościowe są nadal powszechne w Katalonii, a ostatnie demonstracje w tej kwestii miały miejsce całkiem niedawno. 11 września Katalończycy świętują La Diada, dzień upamiętniający zdobycie Barcelony przez wojska francusko-hiszpańskie w 1714 roku. Ostatnimi laty jego obchodom towarzyszą regularne separatystyczne manifestacje.
Gdzie mówi się po katalońsku?
Obecnie katalońskiego używa się w autonomicznych wspólnotach Hiszpanii takich jak Aragonia, Katalonia, Walencja, Murcja oraz Baleary, a także w Andorze, we francuskim regionie Roussillon i w sardyńskim mieście Alghero.
W Andorze, niewielkim państwie w Pirenejach wciśniętym pomiędzy Hiszpanię i Francję, kataloński jest jedynym językiem urzędowym. W Katalonii, Walencji oraz na Balearach ma on równy status z językiem hiszpańskim.
Sam język kataloński dzieli się na sześć odrębnych dialektów: północno-zachodni – używany w prowincjach Lleida, Tarragona i La Franja, walencki – popularny w Walencji, środkowy – mówią nim mieszkańcy Barcelony i Girony, balearski – używany na Balearach, północny (rossellonès) – właściwy dla Francji, a także dialekt sardyńskiego Alghero.
Ile osób na świecie mówi po katalońsku?
Kataloński jest językiem o szerokim zasięgu geograficznym. W regionach Hiszpanii, Francji i Włoch posługuje się nim ponad 9 milionów ludzi. Około 8,8 miliona z nich mieszka w Hiszpanii.
Spośród wszystkich osób znających kataloński, dla zdecydowanej większości jest to język kolejny, nie ojczysty. Katalońskim jako ojczystym posługuje się około czterech milionów osób, a jako drugim – pięć milionów.
Poza Hiszpanią około 125 000 użytkowników katalońskiego mieszka we Francji, 30 000 w Andorze, a 40 000 w Alghero.
Język kataloński to tylko jeden spośród wielu języków, którym poświęciliśmy miejsce w naszym Magazynie: